تفکر پوزیتیویستی: اصول هفتگانه
«آگوست کنت» در قرن نوزدهم واژه اى را وضع کرد که در طول زمان دستخوش
تحولات بسیارى شد. او واژه «پوزیتیویسم» را براى تفکرى که در نظر داشت،
انتخاب کرد. «کنت» استدلال کرد که جوامع سه مرحله را سپرى مى کنند، مرحله
الهیاتى، مرحله متافیزیکى و مرحله علمى. در مرحله الهیاتى، مردم پدیده هایى
مانند رعد و برق، خشکسالى و بیمارى را با توسل به افعال خدا، ارواح و سحر و
جادو تبیین مى کنند. در مرحله متافیزیکى مردم به نیروهاى مشاهده ناپذیر،
ذره ها و نظایر آن متوسل مى شوند. اما مرحله علمى زمانى به دست مى آید که
به جاى تبیین چگونگى رخداد اشیا و یا شناخت ماهیت خود اشیا، هدف علم را
صرفاً پیش بینى پدیده ها بدانیم. «کنت» مى خواست نظامى از مراسم بزرگداشت
عالمان و علم را جایگزین سالنامه سنتى ایام مقدس و جشنواره هاى مذهبى کند.
شاید بتوان گفت ریشه هاى پوزیتیویسم به تجربه گرایى خصوصاً به تلاش هیوم
براى تمایز میان معنى دارها و بى معنى ها برمى گردد. هیوم یک پوزیتیویست
بود بدین معنا که درباره هرگونه رابطه علّى فراتر از روابط بین تصورات ما و
درباره جوهر (آنچه وراى پدیده ها است) و روح (هر تصورى از خود وراى جریان
تصورات و انطباعات)، موضعى شکاکانه داشت.بعدها «ارنست ماخ» فیزیکدان
استدلال کرد که علوم فیزیکى باید تنها محدود به مشاهده پذیرها باشد و
کارکرد قوانین علم فقط براى نظام مند کردن روابط میان تجربیات است. در قرن
نوزدهم نگاه متافیزیکى رشد زیادى یافته بود. ایده آلیسم و رمانتیسیسم در
فلسفه رایج شدند و مفاهیم اسرارآمیزى مانند «مطلق»، «صیرورت» (شدن) و
«اراده» بسیار مورد بحث قرار مى گرفتند. با شروع قرن بیستم واکنشى نسبت به
این نوع فلسفه آغاز شد و بسیارى از فلاسفه از علم، ریاضیات و منطق به عنوان
پادزهرى براى آنچه که آنها در تفکر مغشوش متافیزیسین ها مى دیدند، استقبال
کردند. در اوایل قرن بیستم گروهى از دانشمندان، ریاضیدان ها و فلاسفه که
حلقه وین نام داشتند سلسله جلساتى در دهه ۱۹۲۰ تشکیل دادند که از بطن آن
مکتب پوزیتیویسم منطقى شکل گرفت. آنها تجربه گرایى «هیوم» و «ماخ» و آرمان
«کنت» را براى ایجاد فرهنگى تماماً علمى و عقلى اختیار کردند. آنچه در کار
آنها تازه به نظر مى رسید استفاده آنها از منطق ریاضى بود که در آن زمان
توسط «فرگه» و راسل ارائه شده بود. منطق ریاضى چارچوبى را براى آنها فراهم
آورد تا صورت بندى دقیقى از نظریه هاى علمى بیان کنند. آنها بر این باور
بودند، اگر بتوانند ارتباطى میان تصورات و تجربه هاى مرتبط با آن را به
وضوح نشان دهند آن گاه امکان برقرارى تمایزى میان جملات متافیزیکى (که از
نظر آنها بى معنى بود) از علم تجربى وجود خواهد داشت. آنها معتقد بودند
تمامى واژگان معناى خود را از طریق ارتباط با آنچه که مى توانیم تجربه کنیم
به دست مى آورند. هر چند این ارتباط ممکن است، دور باشد. مطابق این دیدگاه
محتواى هر یک از تفکرات ما بایستى به نحوى با تصوراتى که ذهن از طریق
تجربه حسى جهان کسب مى کند، گره بخورد. بنابراین از این دیدگاه یک واژه
براى معنادار شدن بایستى ارتباطى با آنچه مى توان تجربه کرد، داشته باشد.
پوزیتیویست هاى منطقى این معیار معنا را براى نقد متافیزیک و هر آنچه که از
دید آنها علم دروغین است به کار بردند.بسیارى از پوزیتیویست ها استدلال
کردند فرضیه هاى الهیاتى بى معنى اند. مثلاً فرض این که خدا کاملاً خوب یا
تواناى مطلق است، دلالت بر هیچ چیزى که بتوان آن را از طریق حواس تجربه
کرد، ندارد بنابراین بى معنى است. نمونه هایى از آنچه آنها مفاهیم دروغین
مى خواندند عبارتند از: «ذات»، «شى فى نفسه»، «خیر» و «مطلق». آنها مى
گفتند این مفاهیم دروغین هستند چون جملات حاوى آنها هیچ چیزى را بیان نمى
کند. مى توان ادعاهاى بنیانى پوزیتیویست هاى منطقى را به صورت زیر خلاصه
کرد:
۱- تنها شکل قابل احترام عقلانى براى تحقیق، علم است.
۲- تمام حقایق یا الف: تحلیلى، پیشینى و ضرورى یا به عبارتى همانگویى هستند
و یا ب: ترکیبى، پسینى و محتملند. (گزاره تحلیلى، گزاره اى است که صدق آن
ریشه در معانى دارد و گزاره ترکیبى، گزاره اى است که صدق آن ریشه در امور
واقع دارد.)
۳- معرفت ما یا کاملاً صورى و تحلیلى مانند ریاضیات و منطق است و یا نوعى از علم تجربى است.
۴- هدف فلسفه روشن کردن ساختار یا منطق علم است. فلسفه در حقیقت معرفت شناسى علم و تحلیل کردن مفاهیم است.
۵- منطق براى بیان دقیق روابط میان مفاهیم، بایستى به کار گرفته شود.
۶- معیار تحقیق پذیرى معنا: یک جمله معنادار است اگر و تنها اگر تحلیلى یا از لحاظ تجربى تحقیق پذیر باشد.
۷- اصل تحقیق پذیرى: معناى جملات (جملات غیرهمانگویى) همانا روش تحقیق آن
است. یعنى روشى که مى تواند به وسیله تجربه صدق آن را نشان دهد.
منبع:
Understanding the philosophy of science. 2002 james ladyman
